Rytel Piotr, pseud. i krypt.: F. C, P. R., Rl, W. S., Witold Szeliga (1884–1970), kompozytor, pedagog, teoretyk muzyki, publicysta muzyczny. Ur. 16 V (większość opracowań podaje celowo przesuniętą przez rodziców R-a ze względu na przyszłą służbę w wojsku rosyjskim datę 20 IX) w Wilnie, był trzecim z kolei dzieckiem Lucjana, lekarza pochodzenia ziemiańskiego, i Tatiany z domu von Kreiter, 1. v. Ławrowej, pochodzącej z rodziny holenderskiej, osiadłej w Rosji za czasów Piotra I.
R. uczęszczał do II Gimnazjum Klasycznego w Wilnie, w którym uzyskał w r. 1902 maturę. Równocześnie od 10 roku życia uczył się gry na fortepianie. Uzupełniało tę edukację muzykowanie w gronie rodziny oraz uczestnictwo w koncertach i spektaklach operowych. Po maturze R. zamieszkał w Warszawie u stryja Władysława Rytla, adwokata, biorącego żywy udział w życiu muzycznym miasta. W r. 1903 podjął studia w Instytucie Muzycznym Warszawskim, w klasie fortepianu Aleksandra Michałowskiego, uzupełniając je przedmiotami teoretycznymi: instrumentacją, historią muzyki i estetyką muzyczną u Romana Statkowskiego, harmonią u Gustawa Roguskiego, kontrapunktem u Zygmunta Noskowskiego, u którego przeszedł także studia kompozytorskie. W r. 1908 uzyskał dyplomy w zakresie pianistyki i kompozycji specjalnej. Twórczość muzyczną rozpoczął już w czasie studiów; pierwsze jego kompozycje pochodziły z l. 1906–8. Debiutował napisanym w r. 1908 poematem symfonicznym Grażyna op. 1 (wg A. Mickiewicza, wykonanym przez Orkiestrę Filharmonii Warszawskiej pod dyrekcją Grzegorza Fitelberga 11 III 1911 w Warszawie). Do swoich utworów czerpał inspiracje z antycznej mitologii i literatury, a ponieważ ideałem była dlań twórczość F. Chopina i S. Moniuszki, chętnie nawiązywał do historii i poezji polskiej. W l. 1908–60 powstało kilkadziesiąt kompozycji R-a, stylistycznie mieszczących się w nurcie późnoromantycznym. Większość z nich pozostała w rękopisach. Do jego najwybitniejszych utworów spośród powstałych do r. 1939 należą: opera Ijola (1927, libretto kompozytora wg J. Żuławskiego, wyst. W. 1929, P. 1937, Wr. 1957), poematy symfoniczne: wspomniana wyżej Grażyna, Poème lyrique op. 5 (1910), Korsarz op. 6 (1911, wg G. Byrona, prawykonanie W. 1913, wyd. W. 1927), Sen Dantego op. 7 (wg „Boskiej Komedii”, 1911, nagrodzony na konkursie z okazji 10-lecia Filharmonii Warszawskiej, prawykonanie W. 1913), Święty gaj op. 8 (1912–13, prawykonanie W. 1914), Legenda o świętym Jerzym op. 9 (1917–18, prawykonanie W. 1920, wyd. W. 1918), Wstęp do dramatu op. 11 (1931, prawykonanie W. 1932).
Bezpośrednio po studiach podjął R. także pracę pedagogiczną. Początkowo uczył prywatnie gry fortepianowej, harmonii, kontrapunktu i instrumentacji. W l. 1910–20 prowadził niższy i średni kurs harmonii oraz grę na fortepianie w prywatnej szkole muzycznej Zofii Iwanowskiej-Płoszko. Od 30 I 1911 do wybuchu drugiej wojny światowej pracował w Instytucie Muzycznym Warszawskim (potem: Państwowe Konserwatorium Muzyczne) najpierw jako profesor kursu niższego fortepianu, od r. 1919 jako nauczyciel kontraktowy. We wrześniu 1926 uzyskał nominację na «nauczyciela Państwowych Konserwatoriów Muzycznych», zaś 1 XII 1932 na «zasłużonego profesora Państwowego Konserwatorium Muzycznego». Prowadził grę na fortepianie (kurs niższy i średni, 1911–26), wykładał encyklopedię form muzycznych (1919–23), harmonię specjalną (1919–39), formy muzyczne (1923–39), kontrapunkt (1919–32), kompozycję (1925–6, 1931–9). Uczniami R-a byli m. in.: Alfred Gradstein, Stefan Kisielewski, Jerzy Lefeld, Roman Palester, Andrzej Panufnik, Piotr Perkowski, Bronisław Rutkowski, Aleksander Tansman, Zbigniew Turski, Bohdan Wodiczko. Na podstawie wykładów R-a powstał skrypt Encyklopedia form muzycznych (W. 1923) oraz podręcznik Harmonia (W. 1930), który zajął ważne miejsce w rozwoju polskiej teorii muzyki. Dn. 18 VIII 1915 wszedł w skład Zarządu Tymczasowego Instytutu Muzycznego Warszawskiego. Od r. 1932 zasiadał w Radzie Artystyczno-Naukowej Państwowego Konserwatorium Muzycznego. Od r. 1928 wchodził w skład Komisji Ustrojowo-Programowej do spraw szkolnictwa muzycznego utworzonej przy Min. WRiOP.
Równolegle z twórczością kompozytorską i pracą pedagogiczną prowadził R. żywą i silnie wpływającą na życie muzyczne w Polsce, zwłaszcza w okresie międzywojennym, działalność publicystyczną. Recenzje i sprawozdania muzyczne zaczął ogłaszać w „Młodej Muzyce” (1908–9), w dodatku literackim do „Nowości Muzycznych” (1910–11), w „Scenie i Sztuce” (1910–12), „Świecie” (1913–14) i w „Sztuce” (1911, 1914). Później nawiązał kontakt z warszawską prasą codzienną i swoje artykuły najpierw drukował w „Nowej Gazecie” (1917–18), potem w „Kurierze Polskim” (1918–20) i w „Gazecie Polskiej” (1919). Od 13 IV 1920 został stałym sprawozdawcą muzycznym w „Gazecie Warszawskiej” i pełnił tę funkcję do 16 V 1935, zaraz potem rozpoczął współpracę z „Warszawskim Dziennikiem Narodowym” trwającą do wybuchu drugiej wojny światowej. W l. 1936–8 dostarczał korespondencji muzycznych z Warszawy do poznańskiej „Kultury”, pisał też do innych pism warszawskich i poznańskich. W l. 1922–3 redagował „Rytm”, organ Zjednoczenia Związków Muzyków Polskich. Był krytykiem kompetentnym, ale często stronniczym, zacietrzewionym, napastliwym i brutalnym. Jego słuszne oceny i spostrzeżenia bywały nierzadko niedoceniane, gdyż przysłaniała je skrajnie konserwatywna postawa, przejawiająca się w atakach na muzykę najnowszą polską i obcą, a także wystąpienia «o zabarwieniu wyraźnie antysemickim» (R. Jasiński). Artykuły R-a wywoływały dyskusje i polemiki, znajdujące niekiedy finał w komisji arbitrażowej Syndykatu Dziennikarzy Warszawskich (w l. 1938–9).
R. odznaczał się również pasją społecznikowską i organizacyjną. Już w r. 1905 uczestniczył w nielegalnym kole samokształcenia i pomocy, które powstało w Instytucie Muzycznym Warszawskim, na fali strajków szkolnych, i z czasem zostało zalegalizowane jako Związek Polskiej Młodzieży Muzycznej. W l. 1915–19 uczestniczył w powstaniu w Warszawie Polskiego Klubu Artystycznego i pełnił w nim funkcję prezesa Sekcji Muzycznej i członka Zarządu. W tym samym czasie był wiceprezesem Rady Zrzeszeń i Instytucji Muzycznych. Należał do członków-założycieli Stowarzyszenia Kompozytorów Polskich i w l. 1925–33 był członkiem jego Zarządu (w r. 1933 zrezygnował z przynależności do tej organizacji). W powstałym w r. 1929 Związku Sprawozdawców Muzycznych i Teatralnych pełnił funkcję wiceprezesa (1929–35) i był jednym z reprezentantów tej organizacji na Międzynarodowym Kongresie Krytyki Artystycznej w Pradze we wrześniu 1929. Prezesował w l. 1932–5 Tow. Przyjaciół Sztuki, w r. 1937 został powołany do Rady Artystycznej Opery Warszawskiej. Uczestniczył w pracach jury Muzycznej Nagrody Państwowej przyznawanej przez Min. WRiOP. Opiniował dokonania artystyczne muzyków ubiegających się o stypendia z Funduszu Kultury Narodowej.
Okupację niemiecką przeżył R. w Warszawie. Prowadził wówczas, wraz z Eugeniuszem Morawskim, sklep tytoniowy. Z początkiem 1940 r., wraz z grupą in. pedagogów, zorganizował tajne Konserwatorium Warszawskie, na którego czele stanął Stanisław Kazuro. W szwalni Rady Głównej Opiekuńczej przy ul. Sienkiewicza 12 lub w mieszkaniu przy ul. ks. I. Skorupki 7 prowadził klasę kompozycji i przedmiotów teoretycznych. Pomagał uczniom i często chronił ich przed represjami okupanta. Do jego wychowanków z l. 1940–4 należeli m. in.: Alina Bolechowska, Zbigniew Chwedczuk, Barbara Hesse, Antonina Kawecka, Jan Krenz. Dn. 5 X 1944 R. opuścił Warszawę. Przejściowo przebywał w obozie w Pruszkowie, następnie zatrzymał się w Izdebnie koło Grodziska Mazowieckiego. Podczas okupacji napisał opery: Krzyżowcy (1940–1, libretto R-a wg „Jerozolimy wyzwolonej” T. Tassa), Andrzej z Chełmna z epilogiem pt. Hołd wielkiego mistrza krzyżackiego (1942–4, libretto R-a, wyst. W. 1962).
Pod koniec marca 1945 R. powrócił do Warszawy. Dn. 1 V t. r. otrzymał nominację na profesora teorii muzyki w warszawskiej Wyższej Szkole Muzycznej. W r. 1945/6 był dziekanem Wydz. Kompozycji, Teorii Muzyki i Dyrygentury, zaś 24 VI 1946 został wybrany na prorektora Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej (PWSM) na okres 2 lat, lecz z dn. 21 XI 1947 zrzekł się tej godności. Po reorganizacji Państwowego Konserwatorium Muzycznego otrzymał nominację na dyrektora Państwowego Instytutu Muzycznego i funkcję tę pełnił w okresie 1 IX 1946 – 31 VIII 1947. Był też (1945–8) kierownikiem «Sceny Muzyczno-Operowej» w Warszawie. W l. 1948–9 był członkiem Komisji Ustrojowo-Programowej (do spraw szkolnictwa muzycznego) przy Min. Kultury i Sztuki. Recenzował projekty programów nauczania harmonii i zasad muzyki, współtworzył programy nauczania form muzycznych dla szkół średnich i program analiz dzieł muzycznych dla szkół wyższych. Dn. 1 III 1952 przeszedł w PWSM na emeryturę, ale nadal działał w Państwowej Organizacji Imprez Artystycznych «Artos» (1951–4) i jako konsultant w Centralnym Zarządzie Instytucji Muzycznych przy Min. Kultury i Sztuki (1955–6).
W r. 1956 nowelizacja ustawy emerytalnej umożliwiła R-owi powrót do pracy pedagogicznej. Dn. 20 XII 1956 przyjął proponowane obowiązki rektora Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Sopocie i umożliwił tej uczelni przetrwanie kryzysu, jaki wówczas przechodziła. Godność tę sprawował do końca sierpnia 1961. Równocześnie wykładał kompozycję i kontrapunkt, a w l. 1957–61 był również kierownikiem Katedry Kompozycji i Teorii Muzyki. W marcu 1957 otrzymał nominację na profesora nadzwycz., w lutym 1958 – zwycz. Do powojennych uczniów R-a należeli m. in.: Tadeusz Baird, Józef Kański, Włodzimierz Kotoński, Henryk Swolkień, Adam Świerzyński, Marek Podhajski.
R. kontynuował po r. 1945 twórczość kompozytorską, powstały wówczas m. in.: poemat symfoniczny Żelazowa Wola op. 31 (1951–2), Grób Agamemnona na baryton, solo, chór i orkiestrę (wg J. Słowackiego, 1958–9, prawykonanie Kr. 1959, wyd. Kr. 1959), symfonia II „Mickiewiczowska” na tenor, solo, chór i orkiestrę (1949, prawykonanie W. 1950), koncerty, sonaty i miniatury fortepianowe, skrzypcowe i na klarnet, kantaty i pieśni solowe.
Już w r. 1945 R. wznowił także działalność publicystyczną w zakresie muzyki na łamach „Tygodnika Warszawskiego” (1945–6), „Tygodnika Powszechnego” (1946–8), „Słowa Powszechnego” (1947–8) i in. pism, cotygodniowe felietony pt. Piórem recenzenta muzycznego zamieszczał w l. 1946–9 w „Gazecie Ludowej”, potem pisał do czasopism muzycznych: „Muzyka” (1950, 1954), „Ruch Muzyczny” (1954, 1959–63) oraz w „Teatrze” (1956–7). W l. 1962–3 jego Gawędy muzyczne zamieszczał „Kurier Polski”. Po r. 1945 współpracował również z Polskim Radiem jako autor prelekcji i audycji słowno-muzycznych oraz recenzent bloków muzycznych we wszystkich programach. R. był nadto w l. 1947–55 wiceprezesem Instytutu F. Chopina, a w l. 1948–52 prezesem Warszawskiego Tow. Muzycznego (inicjował założenie przy nim Społecznych Ognisk Muzycznych). Wstąpił ponownie do Związku Kompozytorów Polskich, działał tu w sekcji krytyków i w zarządzie warszawskim. W okresie 1946–8 pełnił funkcję jednego z wiceprezesów Związku Zawodowego Muzyków RP, należał ponadto do Związku Zawodowego Dziennikarzy i Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych. Zmarł 2 I 1970 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Alei Zasłużonych. Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta (1937). Otrzymał nagrodę Miasta Gdańska w dziedzinie muzyki za r. 1960.
R. był żonaty (od 5 I 1910) z pianistką Anielą Wieńczysławą Rytlówną (1884–1955), córką swego stryja Władysława; miał z nią dwoje dzieci: Jadwigę (1914–1982), zamężną Przybylską, i Witolda (1917–1944), zaginął po upadku powstania warszawskiego, prawdopodobnie w obozie w Gross-Rosen).
Rękopisy i kopie utworów R-a znajdują się w Centralnej Bibliotece Nutowej Polskiego Wydawnictwa Muzycznego w Krakowie i w posiadaniu rodziny; również rodzina przechowuje maszynopis powstałej w l. 1940–4 rozprawy Muzyka, jej piękno i brzydota, stanowiącej sumę jego doświadczeń pedagogicznych, kompozytorskich i publicystycznych.
Bibliogr. pol. czasopism muzycz., I–XV; Bibliogr. Warszawy, II–VI; Michałowski K., Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzycznego. Suplement II za l. 1964–74 i uzupełnienie za lata poprzednie, Kr. 1978; tenże, Opery pol.; Mrygoniowie A. i E., Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzykologicznego (1945–1970), Wr. 1972; Mała Enc. Muzyki; Błaszczyk, Dyrygenci; Hanuszewska M., Schätfer B., Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kr. 1982 (fot.); Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Kassel–Basel 1963 XI; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Ed. by S. Sadie, London 1980 XVI; Słown. Muzyków Pol., I–II; – Antologia polskiej krytyki muzycznej XIX i XX wieku (do r. 1939), Oprac. S. Jarociński, Kr. 1955; Długońska B., Piotr Rytel (1884–1970). W setną rocznicę urodzin, Zesz. Nauk. Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Gd., T. 23: 1984 s. 113–41; Dziębowska E., Kultura muzyczna Warszawy w okresie międzywojennym, w: Warszawa II Rzeczypospolitej, W. 1970 I; Jasiński R., Koniec epoki. Muzyka w Warszawie (1927–1939), W. 1986 (fot., reprod. karykatury); tenże, Na przełomie epok. Muzyka w Warszawie (1910–1927), W. 1979 (fot.); Kultura muzyczna Polski Ludowej 1944–1955, Pod red. J. M. Chomińskiego, Kr. 1957; Polska współczesna kultura muzyczna 1944–1964, Pod red. E. Dziębowskiej, Kr. 1968; Poniatowska I., Kronika ważniejszych wydarzeń muzycznych w Polsce 1945–1972, Kr. 1976; Rutkowska A., Rola społeczna Instytutu Muzycznego Warszawskiego i znaczenie jego działalności dla polskiej kultury muzycznej, W. 1980; Spóz A., Warszawskie Towarzystwo Muzyczne 1871–1971, W. 1972; Starczewski F., Śledziński S., Konserwatorium Muzyczne w Warszawie, W. 1937; Sto pięćdziesiąt lat Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, Pod red. S. Śledzińskiego, Kr. 1960; – Idzikowski M., W 80 rocznicę urodzin Piotra Rytla, „Ruch Muzycz.” 1964 nr 23 s. 16–17; Panufnik A., O sobie, W. 1990 s. 46; Rocznik Informacyjny 1947–1977. XXX lat PWSM, Gd. 1977 s. 20–22 (fot.); Swolkień H., Jubilat-Nestor-Oponent, „Kur. Pol.” 1969 nr z 29 X; tenże, Piotr Rytel, tamże 1970 nr z 12 I; – „Młoda Muzyka” 1909 nr 2 (okładka); – AAN: Min. WR i OP, Akta osobowe Państwowego Konserwatorium Muzycznego w W. sygn. 5523 (Rytel P., Zbiór dokumentów osobowych), Dep. Muzyki Konserwatorium (PWSM) w W.: sygn. 218 (Spraw. z działalności za okres 1945–1947), Państwowa Organizacja Imprez Artystycznych „Artos” w W. 1950–1955 sygn. 357, Min. Kultury i Sztuki. Dep. Muzyki. Instytut Fryderyka Chopina, sygn. 287, 740, Min. Kultury i Sztuki. Dep. Muzyki. Związek Kompozytorów Polskich, sygn. 289, Min. Kultury i Sztuki. Dep. Twórczości Artystycznej. Wydział Twórczości Muzycznej. Kat. A. sygn. 749, 750, Min. Kultury i Sztuki. Dep. Muzyki. Związek Zawodowy Muzyków RP, sygn. 292; Arch. Akad. Muzycz. im. F. Chopina w W.: Teczka osobowa R-a. Kal. A, sygn. 106 (Sprawozdania 1922–1923), sygn. 97a (Korespondencje 1922–3, 1930–2), Księga protokołów Rady Wydziału Teorii, Kompozycji i Dyrygentury 5 VII 1948 – 22 X 1951; Arch. Akad. Muzycz. im. S. Moniuszki w Gd.: Teczka osobowa R-a (bez sygn.); Arch. B. Warsz. Tow. Muzycz. im. S. Moniuszki w W.: Księga protokołów posiedzenia Komitetu Warszawskiego Tow. Muzycz. (1945–1948); Arch. Inst. im. F. Chopina w W.: sygn. 1a, 36a, 287, 740 (TiFC) (Sprawozdanie z działalności, memoriał, komunikaty, korespondencje, 1945–1947, 1947–1950); Arch. Min. Kultury i Sztuki w W.: Dep. Kadr, Teczka osobowa R-a nr 782A, Dep. Szkolnictwa Artyst. Wydz. Organizacyjno-Administracyjny. Komisja Ustrojowo-Programowa Szkolnictwa Artyst. sygn. 1, 1a (protokoły posiedzeń sekcji 1948–1949); Arch. Zarządu Głównego Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych w W.: Teczka osobowa R-a (bez sygn.); Arch. Zarządu Głównego Związku Kompozytorów Polskich w W.: sygn. 39A (teczka osobowa R-a, 1946–1970); – Arch. rodziny R-a w W.: Szkice kompozytorskie, bruliony not biograficznych, wycinki prasowe, umowy; – Informacje Jadwigi Przybylskiej uzyskane w l. 1978–81.
Barbara Długońska